Kiedy rodzice podejmują trudną decyzję o rozwodzie lub zakończeniu nieformalnego związku, największym dla nich wyzwaniem jest ustalenie opieki nad dziećmi. Jak pokazują wyniki wielu badań naukowych, opieka naprzemienna jest najlepszą formą opieki dla dzieci. W Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i krajach Europy Zachodniej taka forma opieki jest bardzo popularna, w Polsce niestety rodzice rzadko decydują się na takie rozwiązanie, a szkoda...
Czym jest właściwie opieka naprzemienna (piecza naprzemienna)? Jest to jedna z form uregulowania kontaktów z każdym z rodziców po rozwodzie lub faktycznym rozstaniu. Polega ona na podzieleniu czasu opieki nad dziećmi między matką i ojcem. Mogą to być takie same okresy czasu lub nieco różnić się - w zależności od indywidualnej sytuacji w danej rodzinie.
Trzeba oczywiście pamiętać, iż orzeczenie opieki naprzemiennej wymaga posiadania przez oboje rodziców pełnej władzy rodzicielskiej, dojrzałości oraz odpowiedzialności obydwu stron i wzajemnego, bezkonfliktowego współdziałania w sprawach dotyczących dziecka. W tym celu rodzice sporządzają i podpisują porozumienie rodzicielskie.
Nie można także zapominać o bardzo istotnym warunku, który jest niezbędny do orzeczenia opieki naprzemiennej, a mianowicie bliskiej odległości zamieszkania matki i ojca, co zapewnia podobną drogę do pokonania do szkoły i przedszkola, a w przypadku dzieci starszych - możliwość samodzielnego przemieszczania się między domami rodziców.
Dobro dziecka jest najważniejsze
Okolicznością, która może powodować niemożność orzeczenia opieki naprzemiennej jest wiek niemowlęcy. Jest to oczywiście podyktowane brakiem samodzielności takiego dziecka (np. konieczność karmienia piersią). Natomiast - co niezwykle istotne - sam fakt braku porozumienia rodziców w kwestii ustanowienia opieki naprzemiennej nie przekreśla definitywnie możliwości orzeczenia pieczy naprzemiennej przez sąd.
Warto pamiętać, że sąd przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy zawsze w pierwszej kolejności bierze pod uwagę dobro dziecka. Jeśli więc interes i dobro dziecka za tym przemawia, aby obydwoje rodziców w równym stopniu sprawowali opiekę, sąd wydaje orzeczenie ustanawiające opiekę naprzemienną. Takie wyroki zaczynają przed polskimi sądami co raz częściej zapadać, choć nie jest to odsetek, w mojej ocenie, satysfakcjonujący.
Zdarza się, że sądy odmawiają ustanowienia takiej opieki ze względu na konflikt między rodzicami. Trzeba jednak odróżnić rzeczywisty, głęboki konflikt między stronami od celowego, chwilowego zachowania jednego z rodziców, które ma utrudnić postępowanie sądowe. Z mojej praktyki wynika, iż w postępowaniu rozwodowym kwestia orzeczenia jak największego wymiaru opieki często ma charakter ambicjonalny jednej ze stron (lub obojga) i rodzice walczą o to, kto będzie jak najdłużej przebywał z dzieckiem. Niestety wielokrotnie po zakończeniu postępowania, okazuje się, że opieka naprzemienna była zdecydowanie bardziej korzystnym rozwiązaniem angażującym po równo oboje rodziców (pamiętajmy, iż większa opieka nad dzieckiem to nie tylko przywilej, ale również większy zakres obowiązków), ale wtedy jest już za późno i trudno rodzicowi przyznać się do błędu.
Opieka naprzemienna rzadko orzekana w Polsce. Inaczej niż na świecie
Dane uzyskane z ostatnich lat z sądów okręgowych wskazują, że tylko w około 1% spraw zapadały orzeczenia ustanawiające pieczę naprzemienną. Ta statystyka pokazuje niestety przepaść jaka istnieje między Polską a innymi krajami. Przykładowo w Europie Zachodniej w około 20% przypadków orzekana jest opieka naprzemienna, a w Skandynawii czy Stanach Zjednoczonych jest to najczęściej uzgadniania i preferowana przez rodziców forma opieki podczas rozwodów.
W Czechach, w ostatnich latach, opieka naprzemienna bardzo zyskuje na popularności. Co więcej - w 2022 roku Czeski Trybunał Konstytucyjny wydał przełomowy wyrok, w którym jednoznacznie stwierdził, że opieka naprzemienna ma pierwszeństwo przed innymi formami opieki. Piecza naprzemienna została również formalnie wprowadzona przykładowo w takich krajach, jak: Kanada, Francja, Niemcy, Austria, Hiszpania, Grecja, Włochy, Słowacja i wszystkich krajach skandynawskich. W Szwecji ta forma opieki została ustanowiona już w 1977 roku, a od 1992 roku funkcjonuje domniemanie, że oboje rodzice w przypadku rozstania czy rozwodu, w równym stopniu sprawują nad dzieckiem opiekę i władzę rodzicielską.
We Francji piecza naprzemienna także jest stawiana na pierwszym miejscu i jest powszechnie orzekana. Przepisy francuskiego prawa zakładają, iż po rozwodzie opiekę nad dziećmi należy podzielić pomiędzy rodziców w równym stopniu. Co istotne, sąd może wręcz nakazać opiekę naprzemienną, chyba, że jest to sprzeczne z dobrem dziecka.
W Stanach Zjednoczonych w przypadku rozwodu czy faktycznego rozstania, opiekę naprzemienną stosuje blisko połowa rodziców. Kraj ten ma już mocno wypracowaną praktykę w tym zakresie, bowiem pierwsze regulacje prawne dotyczące pieczy naprzemiennej pochodzą z 1957 roku.
Badania naukowe: opieka naprzemienna lepsza dla dzieci
Obecnie, biorąc pod uwagę przeprowadzone badania naukowe oraz doświadczenia milionów rodzin z całego świata nie ulega wątpliwości, że forma opieki naprzemiennej jest dla dzieci najlepszym wyborem.
W 2014 roku na Uniwersytecie Wake Forest w USA przedstawiono wyniki 40 badań z lat 1989-2014 prowadzonych w: Szwecji, Norwegii, Danii, Kanadzie, Holandii, Wielkiej Brytanii, Austrii i Stanach Zjednoczonych, które wyraźnie wykazały, że dzieci wychowywane w rodzinach stosujących opiekę naprzemienną miały lepsze samopoczucie psychiczne, emocjonalne i fizyczne oraz miały lepsze relacje z ojcami i matkami, niż dzieci, które wychowywane były przez jednego z rodziców.
Korzyści wynikające ze stosowania pieczy naprzemiennej potwierdzają także badania analizujące dane Sztokholmskiego Sondażu Szkolnego z 2004 roku (młodzież w wieku 15-16 lat). Wykazano, iż po rozwodzie najwyższe poczucie uzyskania emocjonalnego wsparcia po równo od matki i od ojca oraz najwyższy poziom zdrowia psychicznego deklarowały dzieci wychowywane w systemie pieczy naprzemiennej.
W życiu codziennym zalet i pozytywnych aspektów dla dziecka opieki naprzemiennej jest wiele. Dziecko ma możliwość swobodnego rozwijania więzi emocjonalnych z obydwojgiem z rodziców oraz z rodzinami każdej ze stron (np. dziadkami, kuzynami). Zarówno matka, jak i ojciec w równym stopniu są obecni w życiu dziecka, co jest nieocenione, jeśli bierzemy pod uwagę psychikę najmłodszych po rozwodzie. Dzieci widzą bowiem, że rozwód nie zmienił miłości rodziców do nich, czują się zaopiekowane i kochane. Nie ma także potencjalnego niebezpieczeństwa, że dziecko w obliczu rozwodu i konfliktu rodziców będzie czuło powinność opowiedzenia się "po czyjejś stronie".
Czas na zmiany w prawie
Aktualnie w polskim kodeksie rodzinnym nie ma przepisów, które wprost regulowałyby zagadnienie opieki naprzemiennej i być może stąd pewna rezerwa sędziów odnośnie stosowania w praktyce tego rozwiązania. Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie przedstawiał Ministrowi Sprawiedliwości problem braku przepisów wprost ustanawiających pieczę naprzemienną. Jest bardzo prawdopodobne, że gdyby istniały zapisy definiujące czym jest konkretnie opieka naprzemienna i jakie skutki za sobą niesie, to w wielu sprawach mogłoby to przyczynić się do złagodzenia lub zażegnania konfliktów między rodzicami i częstszego stosowania tego środka. Tym samym czas trwania spraw rozwodowych oraz spraw toczących się w sądach rodzinnych uległyby znacznemu skróceniu.
W obecnym stanie prawnym sędziowie mają więc pewną dowolność w zakresie interpretacji przepisów i mogą nieco odmiennie orzekać w przedmiocie opieki naprzemiennej, o ile w ogóle zdecydują się zastosować to rozwiązanie.
Są orzeczenia, w których sąd ustala miejsce zamieszkania dziecka przy jednym z rodziców i orzeka kontakty w formie opieki w powtarzających się okresach np. dwutygodniowych lub tygodniowych. Taka treść wyroku może jednak powodować u jednego z rodziców obawę, że w razie ewentualnego konfliktu w przyszłości, rodzic mający ustalone przy nim miejsce zamieszkania dziecka, wyprowadzi się w odległe miejsce.
Można spotkać także wyroki, nie wskazujące miejsca zamieszkana dziecka przy którymś z rodziców, a jedynie sąd orzeka w takim przypadku , że rodzice będą sprawowali opiekę nad małoletnim w powtarzających się okresach czasu.
Jeszcze inni sędziowie nie widzą prawnych przeciwskazań i orzekają w wyrokach miejsce zamieszkania dziecka przy obydwojgu rodziców. Ostatnie rozwiązanie wydaje się być w odczuciu rodziców najbardziej sprawiedliwe.
Opieka naprzemienna a alimenty
W kontekście pieczy naprzemiennej panuje obiegowa opinia, że zasądzenie przez sąd tej formy opieki wyklucza orzeczenie alimentów. Nic bardziej mylnego. Zgodnie z ogólną zasadą, podczas opieki naprzemiennej alimenty znoszą się wzajemnie tj. nie przysługują. Ma to miejsce najczęściej w sytuacji, kiedy rodzice zajmują się dzieckiem w równym stopniu i mają bardzo zbliżony poziom dochodów.
Od tej reguły istnieją jednak wyjątki. W sytuacji, kiedy dziecko spędza z jednym z rodziców więcej czasu, sąd może zasądzić alimenty przy pieczy naprzemiennej. W przypadku, kiedy istnieją spore różnice w statusie majątkowym i wysokości zarobków stron, dopuszczalne jest obciążenie alimentami rodzica z większymi dochodami. Okolicznością, która uzasadniałaby zasądzenie od jednego rodzica alimentów jest także pogorszenie sytuacji zdrowotnej lub materialnej jednej ze stron.
Istotną rolę przy orzekaniu opieki naprzemiennej (lub kontaktów do niej zbliżonych) będzie odgrywała opinia powołanych przez sąd biegłych z OZSS (Opiniodawczy Zespół Specjalistów
Sądowych, dawniej - RODK). Biegli tacy są powoływani przez sąd i przeprowadzają badanie rodziców pod kątem kompetencji rodzicielskich, w tym możliwości ustanowienia opieki naprzemiennej. Zdanie biegłych jest istotne, ale nie decydujące, ponieważ w rzeczywistości to sąd podejmuje decyzję i zdarza się (choć rzadko), iż podejmuje decyzję odmienną od opinii biegłych.
Podsumowując, można wskazać, iż pomimo braku uregulowań ustawowych, wprost przewidujących możliwość ustanowienia opieki naprzemiennej, jest możliwe ustanowienie takiej opieki, z kreatywnym wykorzystaniem aktualnie obowiązujących przepisów, należy jednak uprzednio przekonać sąd, iż jest to zgodne z dobrem dziecka, gdzie niebagatelną rolę będą grały dojrzałość stron i gotowość na pewne kompromisy np. zamieszkanie rodziców w niewielkiej odległości od siebie.
Filmy
